Dünyayı şirketler yönetiyor. Yazının girişi araştırma yapmaktan aciz klavyeşörlerin attığı tweetlere benziyor. “Olmadığımız masa yok!” ya da “İmzalar atıldı!” gibi basmakalıp, bilgiden ve bilimsel metotlardan uzak, sadece kulaktan dolma yalan yanlış bilgilerle kesilen ahkâmları andırıyor. Günümüzde dünyayı şirketlerin yönetip yönetmediğini söylemek benim haddime değil, bununla alakalı bilgi birikimim olduğunu söyleyemeyeceğim. Covid-19 aşısının paralı olması ve şirketler tarafından halka arz edilmesini savunan liberal düşünceli arkadaşlar bu konuyu daha iyi bilecektir. Ancak Google’a alt eşofman yazdıktan 3 dakika sonra Instagram hikâyelerinde en güzel eşofman modellerine rastlamanın kafalarda şirketler hakkında ufak tefek soru işaretleri oluşturduğunu da inkâr edemeyeceğim. Şirketler kârlılığı, sürdürebilir şekilde sağlamayı amaç edinmiş yapılarsa, kârlılığın ölçütü kazanılan paraysa ve bugün dünyadaki dengeler para üzerine dönüyorsa şirketlerin önemli tarihsel olaylarda rol almadığını söylemek de saflık olacaktır. Peki, bulunduğu coğrafyada neredeyse her şeyi kontrol etmiş, haritaların değişmesine sebep olmuş ve tarihe yön vermiş bir şirkete kısaca bir göz atalım mı? İşte İngiliz Doğu Hindistan Kumpanyası’nın kısa öyküsü…
Vasco De Gama’nın 1498’de Hindistan’a gelmesiyle Portekizliler ticaret amacı ile Hindistan’a giden ilk millet olmuşlardır. Ancak Portekizlilerin din değiştirme faaliyetleri ya da kendi donanmaları yerine diğer tüccar ulusların donanmalarını kullanmaları gibi sebeplerle Hindistan’daki varlıkları uzun süreli olmamıştır. Portekizlilerden sonra bölgede faaliyet gösteren bir diğer millet Hollandalılardır. Hatta Hollandalıların “Birleşik Doğu Hindistan Kumpanyası” adıyla kurdukları bir şirket de mevcuttur. Buradaki “Kumpanya” sözcüğünün İngilizcedeki “company” olduğunu tahmin etmişsinizdir. Bu sebeple her Doğu Hindistan Kumpanyası, İngiliz Doğu Hindistan Kumpanyası demek değildir. Fransız, Hollandalı ve Portekizlilerin de kendilerine ait Doğu Hindistan Kumpanyaları bulunmaktadır.
Portekiz ve Hollandalıların kazançlarından haberdar olan İngilizler için o yıllarda sömürgecilik doğrudan belirli bir idari yapı kurmaktan ziyade kâr amacı güden şirketler üzerinden yapılıyordu. Hindistan’da sömürgecilik başta yapısal bir devlet politikası olmaktan ziyade kâr amacı güden bir durumdu. Ne yazık ki kısa zamanda kârlılığı en yüksek seviyesine ulaştırabilmek için sömürgeciliğin insan haklarının çiğnenebildiği bir ortamı oluşturabildiği fark edildi.
1600’de devlet fermanı ile kurulan “İngiliz Doğu Hindistan Kumpanyası” Doğu Hindistan ile ticaret yapma yetkisini kazanmıştır. Ayrıca bu ferman ile diğer vatandaşların kumpanyanın belirlediği sınırlarda ticaret yapmaması ve vergi muafiyetleri gibi ayrıcalıklar kazanılmıştır. 1600-1858 arasında kendi militer gücünü oluşturan bir şirket olmuştur. Şöyle ki şirket gücünün doruk noktasındayken 260.000 kişilik ordusuyla Britanya Krallığı’nın neredeyse iki katı bir askeri güce sahipti.
Doğu Hindistan Kumpanyası çay, gümüş, afyon ticaretinin yanında tekstil ürünleri, barut, baharat gibi faaliyette olduğu dönemin temel ihtiyaçlarını sağlayan en büyük ticari organizasyonlarından biri olma özelliğini göstermiştir. İngiliz Doğu Hindistan Kumpanyası konusunda benim en çok şaşırdığım ticari hareket ise Çin ile afyon ticaretidir. Düşünün ki Çin halkı afyon ile tanışmış, bir toplumun yapısı değişmiştir. İngilizler İngiltere’de yasak olan uyuşturucu maddeler karşılığında Çin’den çay ve porselen satın almış, bir millet resmen afyon bağımlılığına itilmiştir. Tabii ki bu duruma tepkiler oluşmuş ve tarihe “Afyon Savaşları (Opium Wars)” olarak geçen oldukça korkunç bir dönem yine bu Kumpanya’nın eserlerinden biri olmuştur.
Dünyayı şirketler mi yönetiyor? Bugünü başka bir yazıda tartışırız; ancak bir dönem Hindistan’ı resmen yöneten İngiliz Doğu Hindistan Kumpanyası’nın 250 yıllık öyküsü öyle 20 dakikalık bir okumayla özetlenecek gibi değil. Şirket yöneticilerinin “vali” sayıldığı bu organizasyonu daha kapsamlı araştırmak isterseniz Nick Robins’in “Dünya’yı Değiştiren Şirket” ya da Taha İ. Özel’in “İngiliz Doğu Hindistan Kumpanyası” kitaplarını okuyabilirsiniz.
Kaynakça;
https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/383782