Arkadaşım Elif, “Sana söyledim mi? Kızıma gidiyorum,” deyince bu yazı için çıkış noktası sağlamış oldu. Bugün Elif’in doğum günüydü. Kurnazca “Sana bir armağan vereceğim ama birkaç gün sonra,” dedim. Yazıyı ona doğum günü armağanı olarak yazıyorum. Evet, Elif bir zamanlar gizlice gidenlerin olduğu Şili’ye alenen gidiyor. Gizlice gidenlerden biri olan Şilili yönetmen Miguel Littin’in giriştiği belgesel film serüvenini anlatacağım bu yazıda.
Faşist General Augusto Pinochet’nin 11 Eylül 1973’de yaptığı askeri darbeden sonra Şili’den ayrılan film yapımcısı Littin, 12 yıl sürgünde yaşadıktan sonra, 1985’te sahte bir kimlikle ve kılık değiştirerek Şili’ye gitmişti. Littin’in çalışması sonunda TV için dört saatlik, sinema için de iki saatlik bir film(i) çıktı ortaya. Kolombiyalı yazar Gabriel Garcia Marquez de onunla Madrid’de uzun bir görüşme yaparak, Şili’de Gizlice: Miguel Littin’in Serüveni kitabını derledi. Marquez’e göre; “Bu anlatım bir röportajdır. Ama yine de röportajdan öte bir şeydir. İlk baştaki amacı, askeri rejimin barındırdığı tehlikelerle dalga geçen bir film çekmek olan, ama gerçekte bu başlangıç amacından kesinlikle çok daha yürek burkan ve dokunaklı biçimde sonuçlanan bir serüvenin duygusal açıdan yeniden biçimlendirilip sunuluşudur.”(ii) 1996’da Can Yayınları kitabın Türkçesini yayınladı; aradan geçen 27 yılda defalarca baskısı yapıldı.
Littin amacını şöyle açıklıyor: “Benim anımsadığım Şili yoktu artık; bir film yapımcısının yitik bir ülkeyi yeniden keşfetmesinin en güvenilir yolu, geri dönüp o ülkeyi içeriden filme almasıdır.” Darbenin üstünden onca yıl geçtikten sonra Şili’de nasıl bir umursamazlık olduğunu belgelemek istemektedir. Ancak serüven, Littin’in de yüzleşmesi olacaktır!
Littin’in “Serüven”i
Pinochet, Salvador Allende’yi darbeyle devirdikten sonra, aralarında Miguel Littin’in de bulunduğu 5.000 kişinin ülkeye girmesini yasaklar. Ne var ki, Littin Şili’ye girmekle kalmaz; Avrupa’dan gelen üç, Şilili genç direnişçilerden oluşturulan altı film ekibini yöneterek eşine rastlanmayacak bir belgeleme çalışması yapar. Ekipler Pinochet’nin sarayında, hatta çalışma odasında bile çekimler yapar. Littin, saraydaki çekimlerde kablo taşıyan ışık yardımcılarından biridir.
Merkezi Paris’te bulunan bir reklam ajansının müdürü olan ve Uruguay şivesiyle konuşan zengin bir iş adamı kimliğiyle Santiago’nun Pudahuel Havaalanı’na indiğinde, Littin’in yanında “genç ve güzel bir eylemci olan Elena” vardır. Avrupa’da yaşayan, sık sık Şili’ye giden Elena, yeraltı örgütüyle Littin arasındaki bağlantıyı sağlayacak, gizli ilişkileri kuracak, buluşmaları ayarlayacaktır. Littin’in fark edilmesi ve yakalanması halinde durumu dünyaya o duyuracak, kamuoyunu harekete geçirecektir.
Havaalanı binasının önyüzünde “ŞİLİ DÜZEN VE BARIŞ İÇİNDE İLERLİYOR” yazan bir afiş karşılar onları. İlk izlenimleri sarsar onu: “Görmeyi beklediğim askerileştirmeden hiçbir iz yoktu, en ufak bir yoksulluk belirtisi de. (…) Diktatörlüğün bir bela olduğuna inanan, sokaklarda, günlük yaşamda ve insanların davranışlarında bu yönetimin açıkça görünen kusurlarını filme almaya ve dünyaya göstermeye hazırlanan benim gibi biri için oldukça kötü bir başlangıçtı bu. Huzursuzluğum yerini gerçek bir hayal kırıklığına bırakmıştı.” Kentin merkezine yaklaştıkça maddi görkem onu ezer; diktatörlük rejiminin yapıtlarına hayranlıkla bakarken bulur kendini. Görünen bu şaşaaya rağmen insanların nasıl bir baskı altında olduğunu da görmektedir: “İnsanlar yalnızca sokak köşelerinde durup konuşuyordu, ama diktatörlüğün her yere uzanan kulaklarının duyamayacağı kadar alçak bir sesle.” Darbenin üzerinden geçen onca yıla karşın, gece sokağa çıkma yasağı halen sürmektedir. Santiago’da geçireceği ilk gece yatağa uzanıp gözlerini kapadığında yasağın yarattığı ürkütücü sessizliğin farkına varır.
Gerçek adını gizleyip Franquie olarak kodladığı kişiyi otele çağırtır. Onu Halkın Birliği(iii) zamanından beri tanımaktadır ve çok sayıda filmde birlikte çalışmıştır, hatta onunla bir yıl önce Meksika’da görüşmüştür. Yasadışı birçok eylemde bulunan ancak darbeciler nezdinde sicili temiz olan Franquie, Littin’i hemen tanıyamaz. Yeni görünüşünden artık emin olan Littin kimlik değiştirme konusunda ise şunları anlatıyor: “Kimlik değiştirmek isteyen kişi, sürekli bir savaşım içindedir; kendimiz olarak kalmak istediğimizden, değişmek için ne kadar kararlı olsak da kendi kararlılığımıza karşı çıkmaktan vazgeçmeyiz.” Bu bakış nedeniyle, bazen kendini kendisi olarak yaşamak zorunda kalacak; birkaç kez “carabinero”lara(iv) “enselenmeye” ramak kalacaktır.
“Geride kalanlar da sürgünde sayılır”
Franquie’nin görevi ekipleri karşılamak, onlara yapmaları gereken işleri aktarmaktır. Littin’in organize ettiği, Franquie’nin muhatap olduğu ekipler çalışmaya başlar. Fransız ekibi Şili’nin kuzeyinde, Hollanda ekibi güneyinde, İtalyanlar ise başkent Santiago’da doğrudan Littin’in yönetimi altında çekimler yapar. Ekiplerin çalışması için darbe iktidarından izinler alınmıştır, her şey “aleni”dir. Moneda Sarayı’nın içi, Pinochet’nin çalışma odası dahildir, bu izne. Darbeciler Avrupalı ekipler aracılığıyla Şili’nin gelişmişliğini, huzur ortamını, Başkanlık Sarayı’nda yapılan restorasyonları dünyaya göstermek için izin vermiştir! Ancak ekiplere “ellerine fırsat geçtikçe, kuşku uyandırmadan insanlara Salvador Allende hakkında soru sormaları tembih edilmişti. Ülkenin şimdi içinde bulunduğu durum ve geleceği konusunda Şilililerin görüşünü alabilmenin en iyi yolunun şehit bakanların adını kullanmak olduğunu düşünmüştük.” Littin elini kolunu sallaya sallaya, binlerce metrelik bir çekim gerçekleştirerek o aşılmazmış gibi görünen diktatörlüğün nasıl da aşılabileceğini kanıtlamıştı, böylece.
Littin ve Franquie altı hafta boyunca birlikte dolaşır. Sürücülüğünü Franquie’nin üstlendiği kiralık otomobilleri üç-dört günde bir değiştirirler. Littin Santiago ekibinin onu rahatlıkla görüntüleyebileceği yerlerde dolaşır. Ekiplerin aleni olarak çalıştığı sokaklarda hiçbir kolluk kuvveti görünmemektedir; darbe yönetimi yabancı ekiplere olumsuz malzeme vermemektedir… Littin şöyle anlatıyor bu durumu: “Ana metro istasyonlarında günün yirmi dört saati komando taburları sinmiş bekliyordu; hemen hemen her gün rastlanan protesto gösterilerini sindirmek amacıyla ara sokaklarda da arazözler park etmişti.” Ancak darbe sonrasında kurulan “yeni dünya”nın bambaşka göstergeleri vardır. Littin Santiago’daki sokak satıcılarının sadece artan sayısı değil, satıcıların niteliği de değişmiştir: “Mesleğini uygulamasına artık izin verilmeyen bir doktorun yanı başında yoksul düşmüş bir mühendis dikiliyor; iyi günlerinden kalma giysilerini elden çıkarmak isteyen düşes görünümlü bir kadın, çalıntı mallar sergileyen öksüz çocukların ve ev yapımı reçel satan kadınlarının yanında yer alıyor. Bir zamanların bu başarılı profesyonellerinin çoğu, onurları dışında her şeylerini yitirmiş durumdalar.” Santiago’daki binalar gündüz pırıl pırıl, geceleri ışıl ışıl olsalar da.
“Littin Geldi, Film Çekti ve Gitti”
Serüvenin sonlarına doğru, artık yakalanmasının an meselesi olduğu bir aşamada Franquie ile birlikte Şili’yi terk eder, Buenos Aires’e kendi kimliğiyle girer. Şili’den ayrılmadan birkaç saat önce Análisis dergisini telefonla arar ve muhabir Patricia Collier’e uzun bir mülakat verir. Şili’den ayrılmasından iki gün sonra yayınlanan derginin kapağında Littin’in fotoğrafı yer alır. Yazının başlığı ise Romalıları anımsatmaktadır: “Littin Geldi, Film Çekti ve Gitti”. Şili emniyetini terse düşürecek biçimde bu taktiği uygular, çünkü çekim programını henüz tamamlayamamıştır!
Kimseyi şüphelendirmeden, yine sahte kimlikle, Arjantin’in Mendoza kentinden Şili’ye girer. “Havaalanı polisi ayrıldığımın farkına varmış olsa bile, ertesi gün Şili’ye Santiago’nun bin kilometre uzağındaki bir noktadan gireceğim akıllarına hiç gelmeyecekti.” Güneydeki kentlerde, 15-21 yaş aralığındaki direnişçi çocuklardan oluşturulan bir ekiple bazı çekimler yapar. Ekiptekilerin “İhtiyar” dedikleri 21 yaşındaki Ricardo ile Santiago’ya gitmek üzere yola düştüklerinde, zamanın geçtiğini, sokağa çıkma yasağının başladığını fark etmemişlerdir. Aracın farları sönük vaziyette gizlice ilerlerler. Littin’in annesinin de yaşadığı yoksul bir köy olan Palmilla’ya varırlar. “Ricardo bütün bunları önceden tasarlamamış olduğuma inanmak istemedi -hâlâ da inanmaz ya.”
Tek bir ampulün aydınlattığı loş odada annesi ile Pablo dayısı oturmaktadır. Annesi tanıyamaz onu. “Çocuklarımın arkadaşlarından biri olmalısın, gel de sarılayım sana.” Epey bir ilgisizlik ve bocalamadan sonra tanırlar onu. Ricardo yemekten sonra gider yatar, sonra Pablo Dayı da. Littin gün doğumuna kadar annesiyle oturur. Elinden tutan annesi onu avlunun öbür ucundaki bir odaya götürür. Annesi, Littin Şili’yi terk ettikten sonra bir mimar ile anlaşmış, onun Santiago’daki çalışma odasını köydeki bu evin bir odasına yeniden kurmuştur. Sanki 12 yıl önceki terk ettiği Şili’dedir…
Elif de Santiago’da yaşayan, mimarlık öğrencisi kızı Defne’nin yanına gidiyor… Littin ve annesinin gizlice görüşmesinin aksine alenen görüşecekler, özlem giderecekler. Ona, Defne’nin odasının değişik açılardan çekilen fotoğraflarını götürmesini önereceğim.
Salvador Allende’ye, Gabriel Garcia Marquez’e ve Pinochet yönetiminin zulmünde can veren on binlerce kişiye selam söylüyorum, Elif aracılığıyla.
“Bu, hayatımın en kahramanca eylemi olmayabilir ama en onurlu eylemi olduğu kesin,” diyen Miguel Littin ustanın da aklına ve emeğine ağlık. Üretme cesareti hiç bitmesin.
Sevgili Elif, bu vesileyle doğum günün kutlu olsun.
Defne’ye de mahsus selamlarımı söyle…
(i) Orijinal adı Acta Generale de Chile olan ve 1986 yılında tamamlanan filmin ilk gösterimi Venedik Film Festivali’nde yapıldı ve film orada üç ödül kazandı. Filmde, 12 yıldır darbeciler tarafından yönetilen Şili’nin kentleri, limanları, kırsal yerleşimleri, rejim tarafından kaybedilenler, kuzeydeki yoksulluk, yetersiz beslenme, rejim karşıtı gizli faaliyetler anlatılmaktadır.
(ii) Kitaptan birebir yapılan aktarmalar tırnak içinde ve italik olarak gösterilmiştir.
(iii) Halkın Birliği: (Unidad Popilar) 1970 yılında yapılan başkanlık seçimlerinde Salvador Allende’yi destekleyen siyasal partilerin oluşturduğu birlik.
(iv) carabinero: Polis