Özellikle son yıllarda doğrulama platformlarının da artması ve daha görünür olması ile beraber uzunca bir zamandır hayatımızda yer edinen fake news yani yalan haber kavramı gün geçtikçe daha da yer ediniyor ve yayılıyor. Her şey iyi güzel de nedir bu fake news denen şey ve ne oldu da yapılmaya başlandı?
Detaya girmeden önce tanımsal kısma biraz değinelim. Fake news, nedir?
Sahte haber anlamına gelen Fake News, okuyucuyu yanıltmak için yazılmış olan haberdir. Fransızca’da “infox” olarak adlandırılan bu haber türü, aldatıcı niteliktedir. Ayrıca, geleneksel medya veya sosyal medyaya başvurarak, okuyucuya yanlış bilgi verme eğiliminde olup onu yanlış yönlendirmesini sağlamaktadır.
Bu sahte haberlerin bazıları, okuyucuyu yanıltmaya veya okuyucunun bir konu hakkındaki düşüncesini etkilemeye çalışmaktadır. Bu tür haberlerin bazıları ise, göz alıcı bir başlık atarak ve haberin içeriğini tamamen uydurarak İnternet sitesinin ziyaretçi sayısını artırmayı hedefliyor.
Sahte haberlerin amacı da önemlidir. Bazı durumlarda, sahte gibi görünen haber, abartı kullanan ve aldatmak yerine eğlendirmeyi veya bir noktayı ortaya koymayı amaçlayan gerçek dışı unsurlar sunan haber hicivleri olabilir. Propagandalar yalan haber de olabilir. Bazı araştırmacılar, “sahte haberlerin” yalnızca içeriğinin yanlışlığıyla değil, aynı zamanda “çevrimiçi dolaşım ve alım özelliğiyle” de ayırt edilebileceğinin altını çizdi.
Amerika Birleşik Devletleri ve 2010’lardaki seçim süreçleri bağlamında, bazı yorumcular bu konudaki endişeyi ahlaki panik veya kitlesel histeri olarak tanımlarken, diğerleri de kamu güvenine verilen zarardan endişe duyarak, sahte haberler önemli tartışmalara neden oldu. Özellikle, genel olarak ciddi medya kapsamına duyulan güveni sarsma potansiyeline sahiptir. Bu terim aynı zamanda güvenilir ana akım medyayı şüpheye düşürmek için de kullanılmıştır.
Ocak 2017’de, Birleşik Krallık Avam Kamarası , “büyüyen sahte haber fenomeni” hakkında bir parlamento soruşturması başlattı.
2016’da Politifact, sahte haberleri Yılın Yalanı olarak seçti. Başkan Donald Trump tarafından kazanılan bu Amerika Birleşik Devletleri seçim yılında o kadar çok şey vardı ki, tek bir yalan göze çarpmadı, bu yüzden genel terim seçildi. Yine 2016’da Oxford Dictionaries, post-truth’u yılın kelimesi olarak seçti ve onu “nesnel gerçeklerin kamuoyunu şekillendirmede duygulara ve kişisel inanca hitap etmekten daha az etkili olduğu” durum olarak tanımladı. Sahte haberler, gerçek sonrası bir toplumun en cesur işaretidir.
Sahte haberler, çeşitli medya kuruluşları ve platformlar arasında popüler hale geldi. Pew Araştırma Merkezi’ndeki araştırmacılar, Amerikalıların %60’ından fazlasının geleneksel gazete ve dergilere kıyasla haberlere sosyal medya aracılığıyla eriştiğini keşfetti. Sosyal medyanın popülaritesi ile birlikte bireyler yalan haber veya benzeri içeriklere kolaylıkla ulaşabilmektedir.
Başka bir çalışma da, 2016 yılında izleyiciler tarafından erişilen sahte haber makalelerinin sayısına baktı ve her bireyin günde en az bir veya daha fazla sahte haber makalesine maruz kaldığını tespit etti. Sonuç olarak, sahte haberler izleyici kitlesi arasında her yerde bulunur ve bunun sonucunda internete yayılma olanağı sağlar.
Sahte haberler halk arasında viral olma eğilimindedir. Twitter gibi sosyal medya platformlarının varlığı ile yanlış bilgilerin hızla yayılması kolaylaşıyor. Araştırmalar, yanlış siyasi bilgilerin diğer yanlış haberlerden “üç kat” daha hızlı yayılma eğiliminde olduğunu buldu. Twitter’da, yanlış tweet’lerin retweet edilme şansı, doğru tweet’lerden çok daha yüksek. Dahası, botlar ve tıklama çiftliklerinin aksine yanlış haber ve bilgileri yaymaktan sorumlu olan insanlardır. İnsanların yanlış bilgi yayma eğilimi, insan davranışlarıyla ilgilidir; araştırmalara göre insanlar şaşırtıcı ve yeni olaylara ve bilgilere ilgi duyuyor ve bunun sonucunda beyinde yüksek düzeyde uyarılmaya neden oluyor. Ayrıca, sahte haberlerin yayılmasında motive edici akıl yürütmenin rol oynadığı tespit edildi. Bu, nihayetinde insanları, genellikle tıklama tuzağı ve dikkat çekici başlıklarla karakterize edilen yanlış bilgileri retweetlemeye veya paylaşmaya yönlendirir. Bu, insanların bilgileri doğrulamak için durmasını önler. Sonuç olarak, büyük çevrimiçi topluluklar, önceden herhangi bir gerçek kontrolü veya bilgilerin doğruluğunu doğrulamadan bir parça yanlış haber etrafında oluşur.
Sahte haberlerin viral yayılmasıyla ilgili özellikle endişe verici olan, süper yayıcıların rolüdür. Güvenilir Kaynakların CNN’deki sunucusu Brian Stelter, Başkan Donald Trump ve Fox News sunucuları arasında geliştirilen sistematik uzun vadeli iki yönlü geri bildirimi belgeledi. Bunun sonucunda, geniş kitlelerinde hükümete ve ana akım medyaya karşı öfke koşullanması, TV ağı için oldukça başarılı bir para döndürücü olduğunu kanıtladı.
Zararlı Etkiler
2017’de World Wide Web’in mucidi Tim Berners-Lee , İnternet’in gerçekten “insanlığa hizmet edebilmesi” için öncelikle çözülmesi gereken en önemli üç yeni rahatsız edici İnternet trendinden birinin sahte haber olduğunu iddia etti. Berners-Lee’nin İnternet’i tehdit olarak tanımladığı diğer iki yeni rahatsız edici eğilim, hükümetler tarafından hem vatandaş gözetimi hem de siber savaş amaçları için İnternet kullanımındaki son artıştı.
Daha önce gazeteci ve basın görevlisi olan yazar Terry Pratchett , internette sahte haberlerin yayılmasından ilk endişe duyanlar arasındaydı. 1995’te Microsoft’un kurucusu Bill Gates ile yaptığı bir röportajda , “Diyelim ki kendime şöyle ya da böyle Enstitüsü diyorum ve Yahudilerin İkinci Dünya Savaşı’ndan tamamen sorumlu olduğunu söyleyen düzmece bir tezi tanıtmaya karar verdim. Holokost olmadı ve internette dolaşıyor ve akran incelemesinden geçen herhangi bir tarihsel araştırma parçasıyla aynı şartlarda mevcut vb. İnternette bir tür bilgi saygısı eşitliği var. Her şey orada: Bu şeylerin bir temeli olup olmadığını veya birisinin yeni uydurup oluşturmadığını öğrenmenin bir yolu yok”. Gates iyimserdi ve aynı fikirde değildi, Net’teki yetkililerin gerçekleri ve itibarları çok fazla endeksleyip kontrol edeceklerini söyledi. ancak internetin sahte haberleri nasıl yayacağını ve meşrulaştıracağını daha doğru bir şekilde tahmin eden Pratchett oldu.
1990’lı yıllarda internet ilk kez halkın kullanımına açık hale geldiğinde, asıl amacı bilgiyi aramak ve bilgiye ulaşmaktı. Yalan haberlerin internete girmesi, bazı kişilerin doğru bilgiyi bulmasını zorlaştırdı. Sahte haberlerin etkisi dünya çapında bir fenomen haline geldi. Sahte haberler genellikle , güvenilirlik kazanmak için, genellikle iyi bilinen haber kaynaklarının kimliğine bürünen , dikkat çekici haberler oluşturmada uzmanlaşan sahte haber web sitelerinin kullanımı yoluyla yayılır. “Eğlence” için yaptığını söyleyen Jestin Coler,sahte haber sitelerindeki reklamlardan ayda 10.000 ABD Doları kazandığını belirtti.
Araştırmalar, sahte haberlerin sosyal medyaya ve çevrimiçi yayın kuruluşlarına geleneksel basılı ve TV kuruluşlarından çok daha fazla zarar verdiğini göstermiştir. Yapılan bir anketin ardından, sahte haberleri öğrendikten sonra ana akım medyada insanların %24’ünün aksine, insanların %58’inin sosyal medya haberlerine daha az güvendiği tespit edildi.
İlk Yalan Haber
Bu kısımda Robert Darnton’un yazdığı ve Gülin Çavuş’un Teyit için çevirdiği “Sahte Haberin Gerçek Tarihi” yazısını sizlerle başbaşa bırakıp “sonraki haftada görüşmek üzere” diyorum.
Fotoğraf: Kayla Velasquez/unsplash.com