Son yıllarda eskiden beri merak duyduğum “nesnelerin tarihi” ile ilgili kitapların yanı sıra sanırım yemek yemeye ve yapmaya olan düşkünlüğümden dolayı, gerek okumak gerekse koleksiyonuma katmak için yemek kültürü ve tarihi üzerine kitaplara merak saldım. Bunun yanı sıra fırsat buldukça özellikle ilgi alanıma giren Viktorya dönemi objeleri de topluyorum. Üzerinde değişiklik yapılmamış 1869 tarihli, ikinci baskı “Mrs. Beeton’s Book of Household Management” kitabı da bunlardan bir tanesi.
Viktorya Dönemi koleksiyonerler, antikacılar için her zaman özel bir öneme sahip olmuştur. Britanya tarihinde Kraliçe Viktorya’nın egemenliğini sürdüğü yaklaşık 1820 ile 1914 yıllarını kapsamaktadır. Sınıf temelli bir toplumun ortaya çıktığı, oy kullanma hakkının yaygınlaştığı, büyüyen ve ekonomik olarak oldukça güçlü bir döneme işaret eder. Artan refahla birlikte zenginleşen bir sınıf; kültür, sanat, mimari, tasarım, dekor, zanaat alanlarında oldukça yenilikçi, şaşaalı, lüks, bir yaşam biçimini hayata geçirmeye çalışmaktaydı. Bu sebeple “moda” olarak adlandırılan hemen her şey bir şekilde Viktorya Dönemi ile ilişkilendirilir.
Viktorya döneminin sosyal yaşamdaki en büyük yansıması kadın/erkek rollerinin farklılaşmasında ve keskinleşmesinde de kendini gösterir. Özellikle burjuva ve orta sınıflarda kadın tamamen evin yöneticisi, evin işlerini çekip çeviren, evden “sorumlu” bir yapıya bürünmeye başlamıştır. Kadın ve erkeğin “ayrı küreler”i temsil ettiği fikrinin yaygınlaşmasıyla kadın, daha önceleri eşiyle, ailesiyle birlikte iş yaşamını paylaşırken tamamen eve yönlendirildi.
İşçi sınıfı dışında yeni zenginleşen bir kesimin bu gösteriş, ihtişam ve savurganlık anlayışı mimaride de kendini gösterdi. Büyük, çok girişli, bol merdivenli, iki veya daha fazla katlı, hizmetlilerin ayrı yaşam alanlarının bulunduğu çok odalı evler yaygınlaştı. Ev, evde verilen davetler, ziyafetler hem zenginlik ve statü simgesi haline gelirken, “misafir ağırlamak” yeni bir görgü kuralları etiği de oluşturacaktı. Bu nedenle mimaride geniş bir karşılama holü, salon, yemek salonları, akşam yemekleri öncesi ve sonrası, kadınlara ve erkeklere özel ayrı sohbet, içki odaları, evin arkasında yalıtılmış geniş mutfaklar, gezintiler için büyük bahçeler, hatta bilardo, kütüphane, çalışma, dikiş, ibadet, giyinme/soyunma odaları yer almaktaydı.
Sabah kahvaltısı ve akşam yemeği olarak günde iki öğün yemek yeme alışkanlığı da bu dönemde değişmeye başlayacaktı, önce uzun, şaşalı akşam yemekleri düzenlenmeye başlarken “5 çayı” geleneği de bu dönemde Yedinci Bedford düşesi Anna sayesinde ortaya çıkacaktı.
Viktorya dönemi söz konusu olduğunda yeme-içme kültürü, mutfak, gastronomi konularında aşağıda okuyacağınız gibi içeriğinin elde edilme biçimi, kimi tarifler ve bölümler tartışmalı olsa da çok önemli bir kitap söz konusu; “Mrs. Beeton’s Book of Household Management / Bayan Beeton’ın Ev Yönetimi Kitabı”
Isabella Mayson 14 Mart 1836’da Londra, 24 Milk Street’te dünyaya geldi. Annesi önce dört kızıyla dul kalacak daha sonra Henry Dorling adında varlıklı bir adamla evlenecekti. Bay Dorling, Epsom yarış pistinde parkur katibi olarak görev yapmaktaydı. Isabella’nın çocukluğu tribünün altında yer alan ve yüzlerce yarışçıya yemek hazırlanan mağara gibi mutfaklarda geçecekti.
Beeton Islington’daki bir yatılı okulda kısa bir eğitimin ardından 1851’de üvey kız kardeşi Jane Dorling’le birlikte Almanya’nın Heidelberg kentine okumaya gönderildi. Bu yıllarda piyano çalmayı, Fransızca ve Almancayı öğrendi. Pastacılık ve fırıncılık konusunda eğitim aldı, 1854 yazında Epson’a döndüğünde yerel bir fırında pastacı olarak çalışmaya başladı.
Isabella 10 Temmuz 1856’da Samuel Orchart Beeton adında genç bir yayıncıyla evlendi. Pinner’daki orta sınıf bir eve yerleştiler ve Isabella, Sam’in yayıncılık işine dahil olarak çalışmaya başladı. İşe Fransız romanlarını tercüme ederek başladı ama en başarılı girişimlerinden ilki eşinin yayınladığı “The Englishwoman’s Domestic Magazine” için yemek ve ev idaresi konularında köşe yazıları yazmak oldu. Dergide ayrıca Isabella’nın yıllık Paris gezilerinde topladığı en son Fransız modasının renkli tabakları ve aksesuarları yer almaya başlamıştı. 1859’da Beetons, “The Englishwoman’s Domestic Magazine”de 48 sayfalık ve 24 dizi sürecek aylık ekler yayınlamaya başladı. Beeton aslında hiçbir zaman aşçı olmadı, tüm tarifleri dönemin kitaplarından, okuyucuların gönderdiği tariflerden derlemeydi. Beeton; Ekim 1861 yılında gerek dergide yayınladığı ekleri gerekse araştırmaları sonucu elde ettiği tüm bilgileri toparlayarak ilk yıl 60.000 kopya satacak olan “Mrs. Beeton’s Book of Home Management” kitabını tek cilt olarak yayınlayacaktı. 1868 yılına gelindiğinde kitabın satışları iki milyonu bulacaktı. 1.211 sayfalık kitap Beeton’ın ölümünden sonra defalarca revize edilerek tekrar yayınlanacaktı.
Birçok aşçılık ve biyografi yazarı uzun yıllar Beeton’ın çalışmalarını başkalarının tariflerini kullandığı için eleştirse de Beeton; Viktorya döneminin orta sınıf kimliğinin inşasında veya şekillendirilmesinde de en güçlü isimlerden biri oldu. Eşinin arkadaşlarından Mrs.English kitap projesi konusu açıldığında Isabella ve Sam’e “Aşçılık Kitabı yayınlama konusunda önünüzde zorluklar görüyorum. Aşçılık, yalnızca uzun bir deneyim ve elbette sizin sahip olmadığınız yıllar süren çalışmayla öğrenilen bir bilimdir.” diyecektir. Isabella hamile olmasına rağmen geniş çaplı bir araştırma, derleme ve tarif testleri çalışmalarına başlar. Mrs. English, genç Isabelle’nin deneyimsizliği konusunda haklıydı ancak Isabella proje sayesinde ülkenin yayınlanmış tüm mutfak kaynaklarını, tarif mektuplarını tarayıp, derleyerek dönemin mutfak kültürü hakkında çok önemli bir dizin oluşturabildi. Kitap elbette dört dörtlük bir çalışma değil, denenmemiş, bir çok yanlış tarifler içeriyor. Ölçüler Viktorya dönemindeki ailelerinin büyüklüğü ve ziyafetler nedeniyle oldukça abartılı. Isabella kitabını tamamlayarak yayınlanmasının ardından dördüncü çocuğunu doğurduktan sonra lohusalık döneminde enfeksiyondan hayatını kaybettiğinde yalnızca 28 yaşındaydı,
Mrs Beeton’ın kitabı ölümünden sonra hatta bugün bile tartışılmaya devam ediyor. Olumlu ve olumsuz tüm eleştirilere rağmen Beeton’ın kitabının Viktorya döneminin sadece mutfak bilgileri ile sınırlı olmayıp, dönemin sosyo-kültürel alışkanlıklarına, görgü kurallarına hatta sadece evi çekip çevirmenin dışında restoran ve yemek sektöründeki işletmelere da ışık tutan çok önemli bir kaynak olması tartışmasız bir gerçek. Isabella’nın Viktorya dönemi orta sınıfının şekillenmesindeki rolü de çok büyük. Yüzyılı aşkın bir süredir İngiltere’de İncil dışındaki tüm kitaplardan çok daha fazla satılmış, tüm ev kadınlarının elinden geçmiş ve 19.yüzyılın en önemli yayıncılık olaylarından sayılan bir kitaptan bahsediyoruz.
1.112 sayfalık bu kitabın büyük bölümü tarif içerse de geri kalanında moda, çocuk bakımı, hayvancılık, zehirler, hizmetçi yönetimi, ücret politikaları, bilim, din, etkili konuşma sanatı, avcılığın tarihi, ilk yardım ve yerel, mevsimlik ürünlerin kullanımının önemi konularında tavsiyeler yer almakta. Kitap ev kadınının, kahyaların ve aşçıların görevleriyle başlayarak, mutfağın anlatımı, pazardan iyi ürün seçme tüyoları, aşçılığa girişle başlamaktadır. Ardından çorbalar, soslar, balık, et (dana, sığır, koyun, kuzu ve domuz eti), kümes hayvanları, av hayvanları, konserveler, sebzeler, hamur işleri, pudingler, tatlılar için tarifler içeren İngiliz yemekleri yer almaktadır.
Reçeller, turşular ve tatlıların ardından sofra adabı, masa düzeni vb. gibi bölümler yer alır. Süt ürünleri, vejetaryen ve hasta yemekleri, ekmek, bisküvi ve kek yapımı, içecekler hakkında talimatların ardından Fransız, Alman, İspanyol, Yahudi, Avustralya, Güney Afrika, Hint, Amerika ve Kanada mutfağı dahil olmak üzere çeşitli uluslararası yemek tarifleri gelir. Kitapta ayrıca kümes hayvanlarının bakımından mutfak terimlerinin tanımlarına, ziyafetlerin düzenlenmesine, masaların süslenmesine, tabak, çatal, bıçak, bardak, kadeh kullanımlarına, peçete katlamalarına, sos yapımlarına, içki hazırlama ve servislerine, mutfak eşyalarına, menülerin hazırlanmasına ve ev hizmetlilerinin görevlerine kadar geniş yelpazede rehber niteliği taşıyan bilgiler bulunmaktadır.
Tıbbi bazlı reçeteler, ev tarifleri ve hukuk bilgilerin yanı sıra kitapta oldukça fazla dönemin farklı ürünlerinin reklamlarının yer aldığı sayfaları da görmekteyiz. Kitapta ayrıca yüzün üzerinde renkli ve siyah beyaz illüstrasyonlar ve az miktarda fotoğraf yer almaktadır.
Isabella’nın ölümünden bir yıl sonra eşi iflastan kurtulmak için tüm yayınlarının telif haklarını “Ward, Lock and Tyler” yayınevine devretti. Bu devredilen telifler arasında Mrs. Beeton’ın kitabı ve isim hakkı da yer almaktaydı. Yayınevi değiştikten sonra ilk baskılarda Isabella’nın bir ölüm ilanı yer alsa da daha sonra ismi kullanmaya devam etmenin pazarlama açısından faydalı olacağı düşünülerek kaldırıldı. “Ward, Lock and Tyler” 1869 yılındaki Isabella’nın eşinin yardımıyla yeniden yayınladıkları ikinci baskının yanı sıra kitabı bölümlere ayırarak farklı küçük kitaplar olarak da bastılar. İkinci baskıdan sonra yapılan eklemeler ve değişikliklerle sayfa ve tarif sayıları artarak yayınlanması günümüze kadar devam etmiştir.
Kitabın 1861 tarihli ilk baskısını dijital olarak incelemek isteyenler bu linkten ulaşabilirler.